کشف محوطه ای آیینی ۵۵۰۰ ساله در اردن

در میان تپه‌های سنگی جنوب‌غربی مادبا، باستان‌شناسان دانشگاه کپنهاگ یکی از گسترده‌ترین چشم‌اندازهای مگالیتیک اردن را آشکار کرده‌اند: مجموعه‌ای آیینی به قدمت ۵۵۰۰ سال در مُرَیغات که بیش از ۹۵ دولمن، سنگ‌های ایستاده و محوطه‌های یادمانی را در بر می‌گیرد ؛ جایی که مردمان باستان در برابر بحران‌ها و دگرگونی‌ها، هویت و آیین‌های تازه‌ای می‌آفریدند.

مجله اینترنتی باستان شناس :دلمن‌ها در اصل مقبره های سنگی عصر برنز آغازین بودند، اما یافته‌های مُرَیغات نشان می‌دهد که این سازه‌ها تنها به مرگ مربوط نمی‌شوند. آن‌ها داستانی از بازآفرینی آیین‌ها و هویت اجتماعی پس از فروپاشی فرهنگ مس سنگی را روایت می‌کنند.

پاسخ جوامع باستانی به بحران: یادمان‌های مُرَیغات

در حدود ۳۷۰۰ پیش از میلاد، با فروپاشی فرهنگ مس سنگی در جنوب شام به‌دلیل تغییرات اقلیمی و فرو ریختن شبکه‌های تجاری، جوامع عصر برنز آغازین راهی تازه برگزیدند: تبدیل چشم‌انداز طبیعی به صحنه‌ای آیینی. یافته‌های مُرَیغات نشان می‌دهد که این مردمان با ساخت یادمان‌های سنگی، هویت و همبستگی اجتماعی تازه‌ای آفریدند.

دولمن های مُرَیغات؛ میراث سنگی ۵۵۰۰ ساله اردن

بر فراز فلات مُرَیغات و در دامنه‌های مشرف به وادی زرقاء مَعین، ده‌ها دولمن باستانی پراکنده‌اند. اگرچه در قرن نوزدهم شمار آن‌ها تا ۱۵۰ مورد گزارش شده بود، پژوهش‌های جدید وجود ۹۵ دولمن را با مستندسازی دقیق تأیید کرده‌اند و بیش از ۷۰ سازه نیز به‌طور کامل نقشه‌برداری شده است.

راز چیدمان دلمن‌های مُرَیغات

دولمن‌های مُرَیغات که طول آن‌ها بین ۲ تا ۴/۵ متر است، از تخته‌سنگ‌های آهکی عظیم ساخته شده‌اند و بسیاری در گذشته با سنگ‌های مثلثی یا حلقه‌های سنگی تکمیل می‌شدند. با وجود فرسایش و ویرانی، جای‌گیری آن‌ها بر روی خط‌الرأس‌ها و تراس‌ها نشان می‌دهد که همگی به‌سوی یک محوطه‌ی مرکزی آیینی جهت‌گیری داشته‌اند. پژوهشگران دانشگاه کپنهاگ دریافته‌اند که این خوشه‌های سنگی نه‌تنها بر اساس خطوط طبیعی زمین، بلکه گاه بر سکوهای مصنوعی ساخته شده‌اند و به‌طور نمادین با تپه‌ی مرکزی ــ مزین به سنگ‌های ایستاده و دیوارهای عظیم ــ در ارتباط بوده‌اند؛ جایی که احتمالاً آیین‌ها، گردهمایی‌ها و یادمان‌های نیاکانی برگزار می‌شده است.

چشم‌انداز آیینی و شبکه‌های ارتباطی در مُرَیغات

محوطه آیینی مُرَیغات؛ فراتر از سکونتگاه‌های معمول برخلاف روستاهای باستانی، در مُرَیغات اثری از اجاق یا سیلو دیده نمی‌شود. در عوض، محوطه‌های باز، سنگ‌های ایستاده و حوضچه‌های تراشیده در سنگ بستر، نشان می‌دهد که این مکان برای آیین‌های جمعی ساخته شده است. یافته‌ها شامل آسیاب‌های بازالتی عظیم، ابزارهای مسی، شاخ بز و غزال و سفال‌های عصر برنز آغازین است. در میان آن‌ها کاسه‌ سنگهای بزرگ آیینی با ظرفیت بیش از ۲۵ لیتر دیده می‌شود که احتمالاً در ضیافت‌های یادمانی یا جشن‌های فصلی استفاده می‌شدند. موقعیت مکانی مُرَیغات و ارتباط آن با دشت‌های دولمن، جایگاه آن را به‌عنوان مرکز آیینی مشترک برای جوامع مختلف تثبیت می‌کند.

از کوه نبو تا جبل متوّق و تل‌العمَیری، دولمن‌ها همچون یادمان‌هایی سنگی، نماد هویت و مالکیت سرزمین بودند. ساخت این سازه‌ها نیازمند همکاری و مهارت مهندسی بود. در مُرَیغات، این سازه‌ها همراه با سنگ‌های ایستاده و حجاری صخره‌ای، چشم‌اندازی انسان‌ساخت را شکل دادند که بازتاب‌دهنده‌ی روابط اجتماعی و باورهای دینی جوامع عصر برنز بود.

به گفته‌ی پروفسور سوزانه کرنر، مُرَیغات تنها محل دفن نبود، بلکه جایی بود که مردم در نبود قدرت مرکزی، گرد هم می‌آمدند و جامعه‌ی خود را بازتعریف می‌کردند. دولمن‌ها در این چشم‌انداز نه‌فقط آرامگاه، بلکه رسانه‌ای برای ارتباط میان زندگان و مردگان و میان انسان و سرزمین به‌شمار می‌رفتند.

نگاهی تازه به آغاز پیچیدگی‌های اجتماعی

پروژه‌ی مُرَیغات که از سال ۲۰۱۴ زیر نظر دپارتمان مطالعات میان‌فرهنگی و منطقه‌ای دانشگاه کپنهاگ در جریان است، همچنان نگاه باستان‌شناسان به عصر برنز آغازین در اردن را دگرگون می‌سازد. این پژوهش نشان می‌دهد که معماری مگالیتیک، که زمانی به گروه‌های کوچ‌نشین نسبت داده می‌شد، در واقع بخشی جدایی‌ناپذیر از جوامع نوظهوری بود که در حال آزمودن نظام‌های اجتماعی و آیینی تازه بودند.

با فروکش کردن غبار دوران کالکولیتیک، مردمان عصر برنز آغازین به سکوت فرو نرفتند؛ بلکه یادمان‌هایی پایدار از سنگ برپا کردند و حافظه، ایمان و تاب‌آوری خود را در چشم‌انداز مُرَیغات حک کردند.

یافته‌های این پژوهش در مقاله‌ی اخیر پروفسور سوزانه کرنر با عنوان «دولمن‌ها، سنگ‌های ایستاده و آیین در مُرَیغات» در نشریه‌ی Levant (۲۰۲۵) منتشر شده است.