برج پایکولی یادبود پیروزی نرسه، پادشاه ساسانی بر بهرام سوم

برج پایکولی به‌عنوان یادبودی از پیروزی نرسه، شاه ساسانی، بر برادرزاده‌اش، وَرهَرم سوم (بهرام سوم) بنا شد. کتیبه‌ها به دو زبان پهلوی اشکانی و پهلوی میانه نگاشته شده‌اند.

مجله اینترنتی باستان شناس : برج یادبود بر روی تپه‌ای در نزدیکی بارکَل، روستای امروزی در جنوب‌غربی دریاچه دَربَند خان در استان سلیمانیه عراق قرار دارد.

کتیبه دیوار غربی به زبان پهلوی میانه نوشته شده و شامل ۴۶ سطر بر روی ۸ بلوک سنگی افقی است. نسخه پهلوی اشکانی نیز در سمت شرقی قرار دارد و متشکل از ۷ بلوک سنگی افقی با مجموع ۴۲ سطر است.

بر اساس پژوهش هامباخ و اسکیَروه، تعداد کل بلوک‌های سنگی بین ۲۳۰ تا ۲۴۰ عدد است و طول کامل متن به ۹۴۰ سانتی‌متر می‌رسد؛ از این رو، این کتیبه، طولانی‌ترین کتیبه باقی‌مانده از دوره ساسانیان به‌شمار می‌رود.

تمامی بلوک‌های سنگی کتیبه‌دار اکنون در موزه سلیمانیه نگهداری می‌شوند، در حالی که بلوک‌های سنگی که در تصویر دیده می‌شوند و در ساخت برج به‌کار رفته‌اند، فاقد نوشته هستند.

بیایید سوار ماشین زمان شویم و به سال ۲۹۳ میلادی بازگردیم.

در این سال، نرسی (یا نرسه)، برادر شاه ساسانی بهرام دوم و پسر شاه شاپور یکم، در ارمنستان اقامت داشت؛ سرزمینی دوردست از پایتخت ساسانی، تیسفون.

در همان سال، بهرام دوم درگذشت و پسرش بهرام سوم به سلطنت رسید؛ اما حکومت او تنها چند ماه به طول انجامید. بسیاری از اشراف و بزرگان دربار، بهرام سوم را شاهی ضعیف و ناتوان در اداره‌ی امپراتوری ساسانی می‌دانستند و از عموی بزرگ‌ترش، نرسی، برای رسیدن به تخت پادشاهی حمایت کردند.

نرسی از ارمنستان به سوی ایران لشکر کشید، علیه بهرام سوم قیام کرد و در نهایت، برادرزاده‌اش را کشت. سپس نرسی به عنوان هفتمین شاه ساسانی بر تخت نشست.

بر فراز این تپه، حدود ۱۷۰۰ سال پیش، اشراف و بزرگان ایرانی در انتظار ورود نرسی از ارمنستان بودند تا با او بیعت کنند و حمایت خود را از سلطنتش اعلام نمایند.

در یادبود آن دوران پرتلاطم، نرسی برجی چهارگوش بر فراز این تپه ساخت؛ تپه‌ای که بخشی از مرزهای سرزمین آسورستان به‌شمار می‌رفت. نرسی این رویداد را بر دو سوی برج با کتیبه‌هایی ثبت کرد:

• یک‌سو به زبان پهلوی اشکانی
• و سوی دیگر به زبان پهلوی میانه

محتوای دو نسخه از کتیبه‌ها تقریباً یکسان است. متن کتیبه در مجموع، ماجرا را در دو بخش روایت می‌کند:

1. بخش نخست، شرح رخدادهای جنگی و چگونگی رسیدن نرسی به قدرت است.
2. بخش دوم، نام اشراف و بزرگانی را ذکر می‌کند که در این مسیر از نرسی حمایت کردند.

• کتیبه‌ی دیوار غربی به زبان پهلوی میانه نوشته شده و شامل ۴۶ سطر بر روی ۸ بلوک سنگی افقی است.
• کتیبه‌ی سمت شرقی نسخه‌ی پهلوی اشکانی است که از ۷ بلوک سنگی افقی تشکیل شده و ۴۲ سطر دارد.

همه‌ی بلوک‌های سنگی کتیبه‌دار اکنون در موزه سلیمانیه نگهداری می‌شوند.
در محل برج، تنها سنگ‌هایی باقی مانده‌اند که در ساختار سازه استفاده شده‌اند و فاقد نوشته‌اند.

تاکنون باستان‌شناسان متعددی از این محوطه بازدید کرده و مقالات زیادی درباره آن منتشر کرده‌اند. در سال ۱۸۴۴ میلادی، هنری راولینسون، کنسول بریتانیا، از این ویرانه‌ها دیدن کرد و طرح‌هایی از ۳۲ بلوک سنگی تهیه نمود که بعدها آن‌ها را منتشر کرد.

باستان‌شناس آلمانی، ارنست هرتسفلد نیز در فاصله‌ی ۱۹۱۱ تا ۱۹۱۳ میلادی به‌طور گسترده‌ای به مطالعه این ویرانه‌ها و مستندسازی کتیبه‌ها پرداخت.
پس از او، پژوهشگران دیگری نیز تحقیقات خود را درباره این کتیبه‌ها آغاز کردند.

از جمله مهم‌ترین پژوهشگران این حوزه، می‌توان به هامباخ و اسکیَروه (Humbach–Skjaervø) اشاره کرد که در سده گذشته آثار زیادی درباره این موضوع منتشر کرده‌اند.
بر پایه پژوهش‌های آنان:

• تعداد کل بلوک‌های کتیبه‌دار بین ۲۳۰ تا ۲۴۰ عدد است
• طول کلی متن حدود ۹۴۰ سانتی‌متر می‌باشد

این کتیبه، طولانی‌ترین متن ساسانی باقی‌مانده تا به امروز محسوب می‌شود.

از سال ۲۰۰۶ میلادی، یک تیم باستان‌شناسی ایتالیایی با همکاری موزه سلیمانیه و اداره آثار باستانی سلیمانیه، بر روی این محوطه کار می‌کند.
این فعالیت‌ها در قالب «پروژه پایکولی در منطقه کردستان عراق» انجام می‌شود که بودجه آن را کارگروه عراق (Task Force Iraq) وابسته به وزارت امور خارجه ایتالیا تأمین کرده است.

نکته‌ای شگفت‌انگیز درباره این محوطه باستانی آن است که در طی قرون گذشته، هیچ‌گونه غارت سازمان‌یافته‌ای از آن صورت نگرفته است. حتی در دوران جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰–۱۹۸۸ میلادی)، با وجود عملیات نظامی گسترده در منطقه، این ویرانه‌ها تقریباً دست‌نخورده باقی ماندند.

در اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی، موزه سلیمانیه برای حفاظت بیشتر، تمام بلوک‌های کتیبه‌دار و همچنین چهار نیم‌تنه از نرسی را از محل به داخل موزه منتقل کرد.

در سال ۲۰۱۴ میلادی، دو پژوهشگر از دانشگاه ساپینزا رم، کارلو چرتی و جیان‌فیلیپو تریبیلی، مقاله‌ای منتشر کردند که خبر از کشف یک بلوک کتیبه‌دار جدید می‌داد.
این دو، که عضو همان تیم باستان‌شناسی ایتالیایی هستند، موفق به شناسایی ۱۹ بلوک جدید شده‌اند:

• ۱۱ بلوک با کتیبه پهلوی میانه
• ۸ بلوک با کتیبه پهلوی اشکانی

با این حال، برخی از بلوک‌های کتیبه‌دار هنوز مفقود هستند و متن کامل کتیبه تا به امروز ناقص باقی مانده است.

برخی از این بلوک‌ها ممکن است:

• توسط روستاییان محلی برای مصارف شخصی در مزارع استفاده شده باشند
• به‌طور کامل فرسوده یا آسیب دیده باشند
• یا در جریان عملیات نظامی دهه ۱۹۸۰ میلادی، غارت یا نابود شده باشند.

پایه‌های برج هنوز پابرجا هستند و بلوک‌های سنگی در اطراف این بنای یادبود پراکنده‌اند.

در ادامه ویدیویی از بازسازی برج را مشاهده می نمایید.