در دل خاک ایران، هزاران سال تاریخ نهفته است. تمدن‌هایی که روزگاری بر پهنه این سرزمین حکومت می‌کردند، آثار و نشانه‌هایی از خود بر جای گذاشته‌اند که امروزه به عنوان میراث فرهنگی، نه‌تنها برای ایرانیان بلکه برای تمام بشریت ارزشمندند.
اما این میراث گران‌بها در معرض خطری پنهان و ویرانگر قرار دارد: گنج‌یابی غیرمجاز و تخریب عمدی آثار باستانی.
گنج‌یابی در ایران تاریخی طولانی دارد. از دیرباز، داستان‌هایی درباره دفینه‌ها و طلای پنهان‌شده توسط شاهان و بزرگان در افواه مردم جریان داشته است. متأسفانه، در دهه‌های اخیر با گسترش فقر، بیکاری و جذابیت بازار خرید و فروش اشیای عتیقه، این باورهای عامیانه دوباره جان گرفته‌اند. بسیاری از افراد، بدون دانش باستان‌شناسی و صرفاً با انگیزه مالی، دست به حفاری‌های غیرمجاز می‌زنند.
آنچه در این مقاله می خوانید
- پیامدهای ناگوار برای میراث فرهنگی
- نقش بازار سیاه و قاچاق عتیقه
- مسئولیت اجتماعی و راهکارها
- کلاهبرداران فضای مجازی با عنوان «کارشناس باستان‌شناسی»
- پیامدهای فعالیت این سودجویان:
- توهم «یک‌شبه ثروتمند شدن با گنج»
- نتیجه‌گیری نهایی
پیامدهای ناگوار برای میراث فرهنگی
حفاری‌های غیرقانونی اغلب به شکل مخفیانه و شبانه انجام می‌شود. این حفاری‌ها نه‌تنها موجب تخریب فیزیکی سازه‌ها و آثار می‌شوند، بلکه اطلاعات باستان‌شناختی حیاتی را نیز نابود می‌کنند. آثار تاریخی، فقط اشیای مادی نیستند، بلکه حامل داده‌های علمی درباره سبک زندگی، مذهب، هنر و اقتصاد مردمان گذشته‌اند. وقتی اثری بدون مستندنگاری و کاوش علمی از بستر خود جدا شود، ارزش اطلاعاتی آن از بین می‌رود.
نقش بازار سیاه و قاچاق عتیقه
یکی از دلایل اصلی تشویق به گنج‌یابی، وجود بازارهای بین‌المللی برای خرید اشیای باستانی است. بسیاری از آثار کشف‌شده به صورت غیرقانونی به خارج از کشور قاچاق می‌شوند و در موزه‌ها یا مجموعه‌های خصوصی فروخته می‌شوند. این چرخه قاچاق، هم باعث نابودی میراث فرهنگی می‌شود و هم ثروتی را که می‌توانست در چارچوب قانونی و علمی برای کشور ایجاد شود، به خارج می‌برد.
مسئولیت اجتماعی و راهکارها
برای مقابله با پدیده گنج‌یابی مخرب، آگاهی‌رسانی عمومی امری حیاتی است. باید باورهای خرافی و نگاه سوداگرانه به آثار تاریخی با آموزش و فرهنگ‌سازی اصلاح شود. همچنین افزایش نظارت و گشت‌های یگان حفاظت میراث فرهنگی، وضع قوانین بازدارنده‌تر، و بهره‌گیری از فناوری‌هایی مانند پهپاد و نقشه‌برداری هوایی برای پایش مناطق باستانی، می‌توانند به کاهش این معضل کمک کنند.
از سوی دیگر، تبدیل مناطق باستانی به مراکز گردشگری علمی با مشارکت جوامع محلی، می‌تواند باعث شود مردم به جای تخریب، از حفاظت آثار بهره اقتصادی مشروع ببرند.
کلاهبرداران فضای مجازی با عنوان «کارشناس باستان‌شناسی»
در سال‌های اخیر، با گسترش شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه اینستاگرام، شاهد ظهور چهره‌هایی هستیم که خود را «کارشناس گنج‌یابی» یا حتی «باستان‌شناس» معرفی می‌کنند. این افراد، بدون داشتن کوچک‌ترین تحصیلات دانشگاهی یا مجوز قانونی، اقدام به فروش دوره‌های آموزش دفینه‌یابی، ابزارهای جعلی کشف طلا، نقشه‌های قلابی، و حتی راهنمایی‌هایی برای «باز کردن طلسم گنج» می‌کنند.
این پدیده نه‌تنها باعث فریب مالی مردم ساده‌دل می‌شود، بلکه به صورت غیرمستقیم سبب نابودی بیشتر آثار باستانی و تشویق حفاری‌های غیرقانونی می‌گردد. برخی از این افراد حتی از تصاویر جعلی، فیلم‌های ساختگی یا لباس‌های مبدل برای جلب اعتماد مخاطبان استفاده می‌کنند. مهم‌تر از همه، این افراد با جعل عنوان «باستان‌شناس» اعتماد عمومی را نسبت به جامعه علمی واقعی هم مخدوش می‌کنند.
پیامدهای فعالیت این سودجویان:
- ترویج خرافات مانند طلسم، دفینه‌ی طلایی و مار نگهبان.
- تخریب آثار باستانی به‌دست افراد ناآگاه.
- به خطر افتادن جان افراد در حفاری‌های غیراصولی.
- ایجاد سوء‌برداشت درباره باستان‌شناسی علمی و واقعی.
توهم «یک‌شبه ثروتمند شدن با گنج»
رویای ثروتمند شدن ناگهانی از طریق کشف گنجینه‌های پنهان، مانند افیونی است که ذهن بسیاری را تسخیر کرده. این توهم قدیمی، با ترکیب داستان‌های افسانه‌ای و تبلیغات فریبنده در فضای مجازی، امروزه به تهدیدی جدی برای میراث فرهنگی بدل شده است. افراد ساده‌لوح با امید به پیدا کردن کوزه‌های طلا یا شمش‌های هخامنشی، خانه‌های قدیمی را زیر و رو می‌کنند یا به دل کوه‌ها و مقبره‌ها می‌زنند.
اما حقیقت تلخ این است که نه‌تنها در ۹۹٪ موارد هیچ گنجی یافت نمی‌شود، بلکه نتیجه آن زندان، مرگ بر اثر ریزش حفاری یا ضررهای مالی هنگفت است.
نتیجه‌گیری نهایی
میراث فرهنگی ایران، سرمایه‌ای غیرقابل‌جبران است که نباید قربانی سودجویی، نادانی و فریبکاری شود. هر فردی که به نام باستان‌شناسی در فضای مجازی فعالیت می‌کند، باید دارای هویت علمی معتبر و مجوز رسمی باشد. اعتماد به افراد ناشناس، نه‌تنها باعث نابودی تاریخ ایران، بلکه موجب نابودی سرمایه‌های شخصی و اجتماعی مردم خواهد شد.
گنج‌یابی غیرقانونی، در ظاهر یک جستجوی پرهیجان برای ثروت است، اما در باطن فاجعه‌ای فرهنگی است که هر روز بخشی از هویت تاریخی ما را نابود می‌کند. حفاظت از آثار باستانی تنها وظیفه دولت نیست، بلکه یک مسئولیت جمعی است که همگان در قبال آن سهم دارند.
