مهراستوانهای یکی از مهمترین دستاوردهای هنری و فرهنگی تمدنهای باستانی میانرودان (بینالنهرین) است. این آثار نه تنها بهعنوان ابزار اداری و حقوقی در تمدنهای سومر، اکد، بابل و آشور مورد استفاده قرار میگرفتند، بلکه بازتابدهنده باورهای دینی، اساطیری و هنری مردمان این سرزمینها نیز بودند.
مجله اینترنتی باستان شناس : نقشهای حکشده بر مهرها، جهانبینی و نگرش انسان باستان به نیروهای طبیعی، خدایان و قهرمانان اسطورهای را به نمایش میگذاشت.
آنچه در این مقاله می خوانید
- کارکردهای مهر استوانهای
- نقوش و مضامین اساطیری
- پیوند با هنر ایران باستان
- اهمیت باستانشناسی
- نتیجهگیری
کارکردهای مهر استوانهای
- کارکرد اداری و اقتصادی: در تمدنهای شهری بینالنهرین، مهرها برای تأیید مالکیت، ثبت معاملات، و پلمب اسناد و کالاها استفاده میشدند. بهطور خاص، اثر مهر روی گل نرم (لوحهای گلی یا درِ انبارها) اثباتی برای مشروعیت و مالکیت بود.
- کارکرد مذهبی و نذری: برخی از مهرها با نقوش آیینی ساخته میشدند و در معابد یا همراه مردگان در گورها قرار میگرفتند. نمونههایی از پلاکهای نذری لرستان، بازمانده همین سنت است.
- کارکرد هنری و هویتی: مهر استوانهای علاوه بر ارزش کاربردی، حکم یک «امضا» یا نشان هویت فردی را داشت. همچنین بستری برای نمایش هنر حجاری ظریف و موضوعات اساطیری بود.
نقوش و مضامین اساطیری
- گیلگمش و حیوانات: یکی از نقشهای پرتکرار، تصویر گیلگمش در حال مهار حیوانات وحشی یا در جدال با موجودات افسانهای مانند شیر و مار است. این نقش، نمادی از تسلط انسان بر طبیعت و نقش قهرمان بهعنوان حافظ نظم کیهانی است.
- نمادهای حیوانی: گاو، شیر، مار و پرندگان نقش مهمی در مهرها داشتند. این حیوانات یا بهعنوان تجسم نیروهای الهی و یا بهعنوان دشمنان انسان ظاهر میشدند.
- ترکیب نمادها: ترکیب انسان، حیوان و موجودات ترکیبی (مانند موجودات نیمهانسان نیمهحیوان) در مهرها نشانگر باور به جهانهای میانجی و نقش نیروهای ماورایی در سرنوشت بشر بود.
پیوند با هنر ایران باستان
بر اساس شواهد، بسیاری از نقشها و سنتهای مهرسازی بینالنهرین به نواحی غربی و شمالی ایران نیز راه یافت. در لرستان، نمونههای متعددی از سرسنجاقها و پلاکهای نذری کشف شده که از نظر نمادشناسی با هنر میانرودان شباهت دارند. نقش گاو، شیر و مار در این آثار استمرار همان سنت اساطیری است که از هزاره دوم پیش از میلاد در منطقه رایج بوده است.
اهمیت باستانشناسی
مطالعه مهرهای استوانهای امکان درک عمیقتری از:
- ساختار اجتماعی و اداری تمدنهای باستانی،
- تحولات هنری و فنی در حجاری سنگ،
- و انتقال باورها و اساطیر میان فرهنگهای مختلف (میانرودان و ایران)
را فراهم میآورد.
نتیجهگیری
مهراستوانهای، فراتر از یک ابزار اداری ساده، سندی زنده از جهانبینی و هویت فرهنگی مردم باستان است. این آثار به ما نشان میدهند که چگونه انسانهای نخستین، با ترکیب کارکردهای عملی، دینی و هنری، نمادهایی ماندگار آفریدند که تا امروز برای پژوهشگران، هنرمندان و علاقهمندان به تاریخ جذابیت دارد.
ظرف سنگی از خفاجه . مار وگیلگمش بین النهرین . موزه ملی ایران . مجید زاده ۱۳۸۰ .
